Samookaleczenia bez podłoża suicydalnego w okresie dorastania

Autor: dr Elżbieta Pieńkowska, psycholog
            Samookaleczenia były zazwyczaj traktowane w swoim autodestrukcyjnym wymiarze jako eskalujące w kierunku wyraźnych tendencji suicydalnych. Jednak obecnie praca kliniczna i badania wskazują, że samookaleczenie może być pozbawione tendencji samobójczych, co stawia wyzwanie dla diagnozy różnicującej i określenia przyczyn takich zachowań. Okazuje się również, że przyczyny takich zachowań nie zawsze są jednoznaczne, a niejednokrotnie mają charakter polietiologiczny.

Pierwotnie, tego typu zachowania autodestrukcyjne były łączone z zaburzeniami rozwojowymi, zaburzeniami odżywiania się, czy też zaburzeniami osobowości typu borderline w dorosłości. Ostatnie doniesienia wskazują, że 50% nastolatków samookaleczających się nie spełnia kryteriów zaburzeń psychiatrycznych.

Przyczyny samookaleczeń bez podłoża suicydalnego w okresie adolescencji

Wśród przyczyn tej aktywności można wymienić, między innymi, podwyższony próg reaktywności emocjonalnej, intensywność oraz pobudliwość w tym zakresie, które powodują, że młodzi [ludzie] szybciej się rozregulowują emocjonalnie, doświadczają intensywniej generowanego w ten sposób dyskomfortu i o wiele wolniej wracają do równowagi emocjonalnej. Wówczas dla tych młodych ludzi tego typu okaleczenia stają się impulsywną tendencją do nieadekwatnego regulowania własnych doświadczeń emocjonalnych oraz okazją do obniżenia poziomu odczuwanego napięcia.

Dlatego, uwzględniając niektóre z przyczyn samookaleczeń, okazuje się, że zachowania te mogą pełnić funkcje strategii zaradczej w sytuacjach trudnych, której głównym celem staje się przekierowanie uwagi na inne (łatwe do zidentyfikowania) źródło dyskomfortu, jakim staje się ból fizyczny. Zachowania te, obniżając poziom napięcia emocjonalnego w sytuacji stresu psychologicznego, odwracają zarazem uwagę od odczuwanego przez młodego człowieka zgeneralizowanego lęku, który  generuje niezrozumiały dyskomfort psychiczny.

Z powyższych rozważań wyłania się wymiar zachowań autodestrukcyjnych, który związany jest z obszarem regulacji emocjonalnej: z jednej strony obniżają one poziom gniewu, frustracji, lęku, czy innych silnie negatywnych stanów emocjonalnych, a z drugiej strony – odwracają uwagę od analizowania poznawczego wynikającego z doświadczanych emocji. Dlatego  zachowania te mają swoisty potencjał samowzmacniający się i przez to są powielane w repertuarze aktywności młodego człowieka (nabierając z czasem cech kompulsji).

Analizując  funkcje samookaleczeń, należy zwrócić uwagę na tę grupę młodych ludzi,  którzy w okresie dorastania doświadczają silnego poczucia winy i autodeprecjacji i, przez to, mogą traktować tego typu zachowania jako formę samoukarania się. Z kolei, nastolatkowie, którzy mają tendencję do przeżywania silnych obezwładniających stanów emocjonalnych (związanych często z negatywnymi emocjami, w tym ze zgeneralizowanym lękiem) sięgają po samookaleczenia, aby zacząć cokolwiek odczuwać (w tym przypadku ból fizyczny).

Samookaleczenia mogą dawać młodym również złudne poczucie kontroli nad sobą i otoczeniem. A w związku z pełnioną przez samookaleczenia funkcją nieadekwatnej regulacji emocjonalnej, zdarza się, że odczuciu cierpienia fizycznego, może  towarzyszyć  wydzielanie endorfin, a to, z kolei, może wzmacniać ich uzależniający charakter. Problem niejednokrotnie tkwi również w tym, że wiele samookaleczających się młodych ludzi twierdzi, że nie odczuwa żadnego bólu fizycznego lub tylko niewielki, co, niestety, zwiększa prawdopodobieństwo eskalacji zachowań autodestrukcyjnych, a tym samym może doprowadzić do samobójstwa.

W wymiarze interpersonalnym, powszechnym błędem jest traktowanie samookaleczeń jako manipulacji ze strony młodego człowieka lub próby zwrócenia na siebie uwagi otoczenia.

Jednak zachowania te są często sposobem wyrażania dystresu, czy też uwidaczniania swojego cierpienia emocjonalnego przez adolescenta, który:

• przejawia tendencje do zachowań unikowych, „zastępczych” uruchamianych w sytuacjach trudnych;
• doświadcza  trudności w wyrażaniu emocji wobec innych osób. 

Jak reagować w takich sytuacjach?

            Podstawowe elementy interwencyjnych zachowań pomocowych dla młodego człowieka, który się samookalecza, powinny uwzględniać to, że wielu samookaleczających się ma trudności z uznawaniem odczuwanych emocji za ważne i nie wierzy, że otoczenie również je za takie uzna. Dlatego nie potrafią rozmawiać na temat własnych zachowań autodestrukcyjnych z dorosłymi, po części również dlatego, że wstydzą się lub nie rozumieją własnych uczuć i zachowań. Często też obawiają się, że nikt nie zrozumie powodów tych zachowań.

To przyczynia się niejednokrotnie do tego, że młodzi często mylnie odbierają reakcję rodziców na swoje zachowania jako osąd, niedowierzanie, złość, frustrację, czy krytykę, co, niestety, zwiększa ich dyskomfort psychiczny i nasila nieadekwatne zachowania. I tym samym – zmniejsza prawdopodobieństwo ujawnienia swoich trudności.

Dlatego pierwszą i najskuteczniejszą reakcją jest nieosądzająca troska, która uwzględnia następujące kwestie:

• zauważenie i rozpoznanie samookaleczeń (vs ignorowanie i unikanie) i uświadomienie młodego [człowieka] o tym;
• wyrażenie swojej troski z jednoczesną kontrolą siły przejawianych emocji negatywnych (przerażenia, złości, bezradności, itp.);
• uświadomienie sobie, że przejawiane zachowania nie są równoważne z chęcią popełnienia samobójstwa;
• adekwatne oszacowanie cierpienia młodego człowieka;
• zakomunikowanie, że jego trudne uczucia są dla dorosłego ważne, a zachowania samookaleczające nie są dobrym (bezpiecznym) sposobem na radzenie sobie z nimi i, w związku z tym, wymagają profesjonalnej pomocy.

Przykładowo rodzic może zareagować w następujący sposób:
Twoja koleżanka, Karolina powiedziała mi, że się pocięłaś, a wczoraj zauważyłam na twoich ramionach rany po cięciach. Bardzo Cię kocham i martwię się o Ciebie. Ale rozumiem, że nie chcesz się zabić i dałaś mi okazję się o tym dowiedzieć. Widzę tym samym, że bardzo cierpisz i nie radzisz sobie z czymś, jednak samookaleczanie nie jest bezpiecznym sposobem, aby rozwiązać Twój problem. Chcę znaleźć dla Ciebie fachową pomoc, abyś nauczyła się we właściwy sposób razić sobie z własnymi trudnościami.

Podsumowując:

Ujmowanie samookaleczeń młodego człowieka jako nieadekwatnych zachowań zaradczych
w odniesieniu do dysregulacji emocjoalnej tworzy istotne wyzwanie dla tworzenia programów profilaktycznych traktujących wspieranie rozwoju i funkcjonowania emocjonalnego dziecka ze szczególną troską.  W związku z tym wyłania się konieczność tworzenia modelu zdrowia emocjonalnego  obejmującego, między innymi, wiedzę z zakresu:

• różnych rodzajów trudnych  sytuacji doświadczanych w cyklu rozwoju (do okresu adolescencji włącznie);
• własnych emocji i adekwatnych sposobów ich interpretowania oraz ekspresji  w różnych kontekstach społecznych;
• możliwych źródeł potrzebnego wsparcia społecznego i sposobów ich pozyskiwania.

Literatura:
Horowitz,K., Kittler, J. (2013). Understanding and helping adolescents with nonsiucidal self-injurious behaviour. The Brown University Child and Adolescent Letter, 29/12. s. 4-7
Nelson, A., Muehlenkamp, J. (2012). Body Attitudes and Objectification in Non-Siucidal Self-Injury: Comparing Males and Females. Archives of Suicide Research, 16/1