Autor: dr Dariusz Skowroński, psycholog, seksuolog kliniczny
Chociaż nie jest możliwe podanie dokładnej liczby dzieci, które doświadczyły wykorzystania seksualnego, to jednak przemoc seksualna wobec małoletnich jest coraz częściej ujawnianą formą przestępstwa. Sądy stają przed koniecznością rozpatrywania tego typu spraw powołując biegłych mających orzekać o wiarygodności zeznań dziecka.
Jednak orzekanie o wiarygodności zeznania napotyka na duże trudności.
Po pierwsze, zeznania świadka nie zawsze mogą dostarczyć wartościowych informacji z powodu zawodności pamięci, po drugie, w przestępstwie uczestniczy jedynie sprawca i ofiara, co automatycznie ogranicza zastosowanie procedury opartej na szukaniu zewnętrznych dowodów. Dla sądu i biegłych jedyne źródło informacji stanowią zeznania dziecka i oskarżonego. Stąd wynika potrzeba opracowania procedury, która by minimalizowała ryzyko oceny opartej na wewnętrznym przekonaniu sędziego i biegłego, dostarczając sprawdzalnych kryteriów oceny wiarygodności.
Procedura diagnostyczna przedstawiona poniżej została opracowana na podstawie analizy porównawczej zeznań wiarygodnych i niewiarygodnych w sprawach o molestowanie seksualne dzieci w Niemczech. Zawiera ona dziewiętnaście kryteriów, podzielonych na odpowiednie grupy. Stwierdzenie występowania określonego kryterium w zeznaniu dziecka możliwe jest po szczegółowej analizie jakościowej całości protokołu zeznania. Przedział wiekowy nie został określony szczegółowo. Przyjmuje się, iż granicznym dolnym wiekiem dziecka, kiedy możliwe jest zastosowanie wyróżnionych kryteriów, są cztery lata, ale w dużym stopniu zależy to od indywidualnego poziomu rozwoju poznawczego dziecka.
Treściowe kryteria trafności zeznania
Kryteria ogólne: 1 – struktura logiczna
Protokół ocenia się pod względem wewnętrznej zgodności logicznej i zwraca szczególną uwagę na wykrywanie rozbieżności w zeznaniu. Jeżeli nie wykryje się wewnętrznych rozbieżności, a całość jest spójna, to kryterium pierwsze należy uznać za spełnione.
Kryteria ogólne: 2 – zeznanie nieustrukturalizowane
Oznacza bezładny, skokowy i urywany opis zdarzeń. Sytuacja taka ma miejsce, kiedy dziecko stosuje spontaniczną narrację, podczas której dochodzi do zjawiska inkadencji, czyli nagłego przypływu wspomnień. Wystąpienie drugiego kryterium zależy w pewnym stopniu od dobrego kontaktu wstępnego dziecka z biegłym. Kryterium pierwsze i drugie są wzajemnie powiązane i wymagają całościowej analizy zeznania.
Kryteria ogólne: 3 – liczba detali
Detal to informacja szczegółowa dotycząca zachowania, przeżyć i atrybutów osób, przedmiotów lub zdarzeń. Liczba detali podana przez dziecko jest ważnym kryterium odróżniającym zeznania prawdziwe od fałszywych. Ogólna liczba detali w zeznaniu fałszywym jest mniejsza niż w zeznaniu prawdziwym.
Kryteria szczegółowe: 4 – osadzenie kontekstualne
Wskazuje, na ile opisywane zdarzenia są ujęte w perspektywie czasowej i przestrzennej, jak są powiązane z zewnętrznymi okolicznościami oraz w jaki sposób zostały osadzone w całości życia świadka. Inaczej mówiąc, w jaki sposób dziecko łączy zdarzenie krytyczne z rozkładem dnia, przyzwyczajeniami, typowymi zachowaniami dnia codziennego, np.:
To się wydarzyło, kiedy wracałam do domu, jak zwykle we wtorki, przez centrum handlowe.
On patrzył na mnie tak samo, jak tacy panowie, którzy ciągle stoją pod moim blokiem i gapią się, kiedy wchodzę do klatki.
Kryteria szczegółowe: 5 – opisy interakcji
To przytaczanie wzajemnych interakcji między dzieckiem a sprawcą – ofiara musi podać co najmniej trzy elementy interakcyjne wg schematu akcja – reakcja – akcja. Podanie dwóch elementów na zasadzie akcja – reakcja jest niewystarczające.
W zeznaniach niewiarygodnych oczekiwać należy częstszego występowania interakcji dwuelementowych.
Poniżej podany został przykład wiarygodnego opisu interakcji trzy- oraz czteroelementowej:
Zawołał mnie w szkole, abym przyszedł do niego do klasy. Ja poszedłem do niego i on zapytał mnie, czy umiem trzymać język za zębami.
Ja błagałam, żeby już przestał mnie obmacywać, ale on robił to dalej i tylko się śmiał, wtedy już nie wytrzymałam i zaczęłam płakać i wyrywać się, i wtedy przestał się śmiać i wykręcił mi ręce.
Kryteria szczegółowe: 6 – odtworzenie rozmów
Oznacza przytaczanie dialogów expressis verbis, kiedy świadek cytuje siebie i inne osoby.
Kolejnym przykładem są bardzo dokładnie odtwarzane rozmowy:
Ten pan mówił: „Ty moja kochaneczko, nigdy jeszcze takiej nie miałem”. A ja na to: „Nie jestem kochaneczką”.
Jeżeli w przytoczonych rozmowach pojawia się opis stanów psychicznych świadka i/lub sprawcy, to w istotny sposób wzrasta wiarygodność tego kryterium, np.:
Jak już skończył, to powiedział tak: „Dogodziłem ci, co?” A ja wtedy: „Boję się, że jak się ciocia dowie, to się wścieknie i mnie rozszarpie”.
W zeznaniach fałszywych rzadko pojawiają się cytaty oraz opisy stanów psychicznych w formie przytaczania rozmów. Bardzo diagnostyczne i wzmacniające wiarygodność zeznań dziecka jest zjawisko przytaczania przez niego cytatów wraz z opisami stanów, których nie rozumie, ale relacjonuje w wywiadzie, np.:
„Dlaczego ciągle tak sapiesz?”
Kryteria szczegółowe: 7 – niespodziewane komplikacje
To opis zakłóconych lub przerwanych biegów zdarzeń, podczas których krytyczny moment ma miejsce w kontekście innego zdarzenia, komplikującego jego realizację. Poniżej została przedstawiona egzemplifikacja tego kryterium:
I jak zadzwonił telefon, to zerwał się, bo chyba myślał, że to domofon.
Kryteria szczegółowe: 8 – detale niezwykłe
Pewne szczegóły będące swego rodzaju kuriozum, trudne są do przewidzenia w kontekście zdarzenia wykorzystania seksualnego. Są to osobliwości, których trudno oczekiwać. Mimo jednak swojej dziwności są one realistyczne, możliwe do zaistnienia w rzeczywistości, np.:
Miał takie długie włosy w nosie, że aż mnie to łaskotało.
Powiedział, że spermę wyśle gdzieś do laboratorium, do analizy.
Kryteria szczegółowe: 9 – detale zbyteczne
Dziecko podać może szczegóły, które nie są istotne, jeżeli chodzi o oskarżenie sprawcy. Są one zbędne, nic nie wnoszą do meritum sprawy. Przykład:
Wszedł do łóżka, był całkowicie nagi, oprócz skarpetek, i dobrał się do mnie.
Kazał mi dotykać swojego członka i jednocześnie grał na komputerze w taką grę. To była taka platformówka, gdzie trzeba zabierać dolary po drodze.
Detale zbyteczne mogą pojawić się łącznie z kryterium opisów interakcji, kiedy wtręty ukazują całą sekwencję zdarzeń. Zauważono, iż osoby fałszujące zeznania z reguły nie podają detali tego typu.
Kryteria szczegółowe: 10 – detale nie rozumiane
Pojawiają się w sytuacji, kiedy świadek – dziecko, mówi o czymś, czego nie rozumie i nie zna istoty zjawiska, ale możliwe jest dokonanie prawidłowej interpretacji z punktu widzenia biegłego, np.:
On szorował mi zęby swoim językiem.
On robił pompki na moim brzuchu.
Tata mi pokazuje siusiaka, bo mama ma obciętego siusiaka.
Wystąpienie tego kryterium w bardzo istotny sposób potwierdza wiarygodność zeznania. I im młodsze dziecko jest autorem wypowiedzi, tym wiarygodność jest większa.
Kryteria szczegółowe: 11 – odniesienia do związków z innymi osobami
Takie odniesienia muszą mieć miejsce w kontekście zachowań seksualnych świadka i/lub sprawcy w czasie aktu wykorzystania, np.:
„Ja to robiłem już z innymi i im było dobrze, a ty płaczesz.” Tak później powiedział.
Moja siostra nie protestowała, jak jej kazał udawać pieska i lizać jego członka, ale ja nie mogłam się przemóc.
Był znany z tego, że zapraszał chłopców do siebie. No i mi też na przerwie powiedział, że mam przyjść do niego.
Kryteria szczegółowe: 12 – opisy własnych stanów psychicznych
Takie opisy należy rozpatrywać w kontekście wieku świadka. Im młodsze dziecko, tym większe znaczenie tego kryterium, dlatego u małych dzieci nawet proste sformułowania, takie jak np. „bałem się, płakałem, nie chciałem, itd.” wskazują na jego wystąpienie. U dzieci starszych takie sformułowania są niewystarczające, ważniejszy staje się rozwój stanów emocjonalnych w aspekcie dynamicznym. Chodzi tu o proces emocjonalny, mający swoją dynamikę i etapowość:
Na początku, jak przychodził do mojego pokoju, to myślałam, że zrobi mi dziecko, ale po kilku miesiącach już byłam pewna, że on musi być bezpłodny, bo ciągle miałam miesiączki.
Kryteria szczegółowe: 13 – opisy stanów psychicznych sprawcy
Świadek wnioskuje o stanie emocjonalnym sprawcy na podstawie zachowania i stanu fizjologicznego tego drugiego, np.:
Musiał być chyba zły, że mu się wyrwałam, bo krzyczał za mną, że jestem k… i że i tak mnie jeszcze dopadnie.
Był napalony, bo był czerwony jak burak.
Kryteria motywacyjne należy traktować najostrożniej, niemniej są one dodatkowym źródłem informacji wskazującym na wiarygodność zeznania. W spornych i kontrowersyjnych sprawach wystąpienie kryteriów motywacyjnych może wręcz być rozstrzygającym momentem w orzekaniu biegłego. Dlatego powinno się do nich podchodzić ostrożnie, uważnie i skrupulatnie.
Kryteria motywacyjne: 14 – korekty spontaniczne
Jeżeli świadek w trakcie zeznań sam, bez pytania, koryguje i zmienia zeznanie, jest bardziej wiarygodny, ponieważ świadkowie w trakcie relacjonowania zdarzeń podlegają silnym emocjom, dlatego nie przypominają sobie ich linearnie, lecz fragmentarycznie. Podają najpierw najważniejsze elementy, a dopiero w drugiej kolejności uzupełniają szczegóły.
Jednoczesne aktywowanie procesów spostrzegania i przypominania może być nieznacznie utrudnione, stąd korekta zeznania jest usprawiedliwiona. Takie korekty uznaje się za spontaniczne, jeżeli świadek dobrowolnie, nie naprowadzany, koryguje zeznanie, np.:
To było na skórzanym fotelu, nie, wtedy to było w łóżku. Fotel to był inny dzień.
Kryteria motywacyjne: 15 – stwierdzenie braku pamięci
Wszystkie uwagi poczynione w kontekście kryterium poprzedniego również odnoszą się do kryterium omawianego obecnie. Zatem musi to być zjawisko całkowicie spontaniczne i w żaden sposób nie sugerowane przez drugą osobę. Nie może to być odpowiedź na czyjeś pytanie, np.:
Najczęściej rozbierał się, idąc ze mną do łóżka, ale już tyle razy mnie miał, że nie pamiętam, kiedy był ubrany, a kiedy nie.
Nie pamiętam, jak to się działo, że zawsze tata najpierw obmacywał brata, a później mnie.
Kryteria motywacyjne: 16 – wątpliwości wobec własnych zeznań
Pojawienie się wątpliwości wzmacnia wiarygodność świadka, ponieważ wskazuje na aktywny proces przypominania, dziejący się zgodnie z prawidłowościami psychologii poznawczej. Warunkiem jest spontaniczność pojawienia się takiej reakcji, np.:
Niech się pan nie gniewa, ale ja chyba coś poplątałam, kiedy mówiłam o jego spodniach.
Nie wiem dokładnie, sam dokładnie nie jestem pewien, czy on trzymał mnie za szyję, czy za kołnierz, chociaż powiedziałem wcześniej, że za szyję.
Kryteria motywacyjne: 17 – samoobwinianie
Samoobwinianie przez dziecko wystąpić musi jedynie jako spontaniczna reakcja, a nie implikowana przez rozmówcę, np.:
Gdybym wtedy nie przyszła w tej żółtej spódniczce, to by mnie zostawił w spokoju.
Kryteria motywacyjne: 18 – przebaczenie sprawcy
Związane jest z sytuacją, kiedy świadek przebacza i/lub usprawiedliwia sprawcę czynu wykorzystania. W swojej relacji szuka argumentów wyjaśniających motywy działania sprawcy, które mają poprawić jego wizerunek w oczach otoczenia. Przykład:
W sumie to nie był taki zły. Po prostu za to, że mnie ciągle bronił przed bratem, to chciał, abym mu się odwdzięczyła. Po prostu powiedział mi, co chce ode mnie jako zapłatę.
Wystąpienie kryteriów motywacyjnych wzmacnia wiarygodność zeznania. W potocznie funkcjonującym schemacie wiarygodnego świadka poprawianie, przyznawanie się do braku pamięci, zaprzeczanie samemu sobie, wątpienie w to, co się mówi, przenoszenie winy na siebie, wreszcie przebaczenie i usprawiedliwienie czynu sprawcy, równa się podważaniu swojej wiarygodności. Stąd można wysnuć wniosek, iż osoby fałszujące zeznania będą skrupulatnie unikać tego typu reakcji, tworząc potoczny wizerunek osoby „superwiarygodnej”. Dlatego w zeznaniach niewiarygodnych kryteria motywacyjne będą pojawiać się o wiele rzadziej niż w zeznaniach opartych na prawdziwych doświadczeniach świadka.
Kryterium 19 – detale charakterystyczne dla przestępstwa
To kryterium odnosi się do elementów danego, konkretnego naruszenia prawa. Zostaje ono uznane w sytuacji, kiedy empiryczne odkrycia pochodzące ze śledztwa zazębiają się ze zidentyfikowanymi kryteriami treściowymi. Progresja zdarzeń w trwałym kazirodczym związku będzie przewidywana w odmienny sposób niż scenariusz wydarzeń związanych z jednostkowym aktem przemocy seksualnej z osobą obcą.
Jeżeli dziecko opisuje zdarzenia w sposób, który profesjonaliści uznają za charakterystyczny dla pewnej, konkretnej formy przestępstwa, to kryterium to zostaje zaliczone.
Wiarygodność jest oceniana na podstawie liczby kryteriów możliwych do zidentyfikowania w protokole zeznania oraz stopnia ich nasilenia, czyli jak często i z jaką wyrazistością kryteria te występują.
Ale nie sama liczba zidentyfikowanych kategorii przesądza o wiarygodności i stosowane tu zasady nie mają sformalizowanego charakteru. Różne kryteria odgrywają różną rolę w szacowaniu, dlatego analiza jakościowa ma decydujące znaczenie w orzekaniu o stopniu prawdziwości zeznania. Istnieją jednak pewne podstawowe założenia co do liczby kryteriów. Nie wszystkie one muszą wystąpić w zeznaniu, istnieje jednak określone minimum: struktura logiczna, odpowiednia liczba detali, osadzenie kontekstualne i opisy interakcji.
Występujące w zeznaniu kolejne kryteria zwiększają jego wiarygodność. Struktura treściowych kryteriów osadza się na budowie hierarchicznej – od kryteriów ogólnych, koniecznych do uznania wiarygodności, przez kryteria szczegółowe, konkretyzujące, wypełniające i egzemplifikujące kryteria ogólne, do kryteriów motywacyjnych, pełniących rolę pomocniczą i uzupełniającą w sytuacjach spornych. Ostatnie kryterium, dotyczące detali charakterystycznych dla przestępstwa, ma w istocie charakter kryminalistyczny i jest oceniane w pewnej autonomii od pozostałych. Wszystkie kategorie, oprócz ostatniej, opierają się na specjalistycznej wiedzy psychologicznej.
Wiele z omawianych kryteriów występuje łącznie, a ich uchwycenie zależne jest od kontekstu informacji poprzedzających i następczych. Zastosowanie się do instrukcji procedury diagnostycznej pozwala maksymalizować szansę na prawidłową analizę materiału. Do takich „żelaznych” punktów procedury należą następujące czynności:
Po pierwsze, od momentu zgłoszenia zdarzenia o molestowaniu seksualnym, pierwszą osobą przeprowadzającą rozmowę z dzieckiem powinien być diagnosta, przeszkolony pod kątem stosowania treściowych kryteriów trafności zeznania. Unika się w ten sposób błędów popełnianych w trakcie wywiadów przeprowadzanych np. przez policję, które niosą ze sobą ryzyko sugestii oraz działania jatrogennego.
Po drugie, z dzieckiem nawiązuje się długi kontakt wstępny, mający na celu zdobycie zaufania, co zwiększa szansę pojawienia się zeznania nieustrukturalizowanego. Należy zatem przeznaczyć odpowiednio długi czas na nawiązanie kontaktu. Sukces na tym etapie procedury zależy od poziomu wiedzy diagnosty o prawidłowościach rozwoju dziecka i umiejętności komunikacyjnych.
Po trzecie, rozmowy z dzieckiem należy rejestrować kamerą video, a przynajmniej na kasecie magnetofonowej. Warunek ten jest konieczny, bo właściwa analiza treściowa dokonywana jest po spotkaniu z dzieckiem, i jej przeprowadzanie polega na szczegółowym badaniu zachowań werbalnych, parawerbalnych i niewerbalnych. Zapisywanie na kartce wypowiedzi świadka niesie ryzyko nieintencjonalnego ich uzupełniania wyrazami nie użytymi przez dziecko, a analiza słowa po słowie jest jednym z najistotniejszych etapów procedury. Dodatkowo rejestracja zeznania dziecka w warunkach niemieckich umożliwia zwolnienie go z osobistego udziału w dalszych czynnościach organów ścigania. Kolejna korzyść z zapisu zeznania to uchronienie biegłego przed błędem natychmiastowej interpretacji opartej na pierwszym wrażeniu. Oczywiście rejestracja zeznania wiąże się z koniecznością uzyskania zgody od opiekunów dziecka.
Na podstawie 24 tys. zeznań świadków w 90% spraw sądy zaakceptowały opinię psychologów co do wiarygodności. W 95% spraw sąd uznał podejrzanych za winnych, kiedy biegli stosowali treściowe kryteria trafności zeznania. W ani jednym przypadku nie pojawiły się później nowe argumenty przemawiające za błędem diagnostycznym. Wyniki zdają się potwierdzać użyteczność tej metody.
Materiał ukazał się w Niebieskiej Linii, 5/2005. Tekst opublikowany za zgodą Autora
Bibliografia
- Arntzen, F. (1989). Psychologia zeznań świadków. Warszawa: PWN.
- Draheim, Sz. (1997). Metody oceny wiarygodności zeznań dziecka w sprawach nadużyć seksualnych. Materiały do szkolenia. Poznań: Agencja Usługowa Omega.
- Draheim, M. (1993). Za i przeciw instytucji eksperta w dziedzinie szacowania wiarygodności zeznań świadków. W: Przegląd Psychologiczny, Tom XXXVI, nr 1, (s. 127-133).
- Finkelhor, D. (1984). Child sexual abuse. New York: Free Press.
- Glaser, D., Frosh, S. (1995). Dziecko seksualnie wykorzystywane. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
- Steller, M., Boychuk, T. (1992). Children as witnesses in sexual abuse cases: Investigative interview and assessment techniques. W: H. Dent, R. Flin. (Ed.). Children as witnesses. (s. 47-59). John Wiley & Sons Ltd.
- Steller, M., Koehnken, G. (1989). Criteria-based statement analysis. W: D. Raskin (Ed.). Psychological methods in criminal investigatoin and evidence. New York: Springer.
- Steller, M. (1997). The usefulness of criteria-based content analysis and distinguish between truthful and publicated aliegations. W: Psychology, public policy and law, Vol. 3 nr 4 (s.705-737).
- Undeutsch, U. (1982). Statement reality analysis. W: A. Trankell (Ed.). Recostructing the past. Stockholm: Norstedt and Soners.
O Autorze.
psychologia i ty 
Dyskusja
Możliwość komentowania jest wyłączona.