Poczucie kontroli – zewnątrz- i wewnątrzsterowność

Autor: dr n. społ. Ewa Łodygowska, psycholog

Poczucie kontroli w teorii społecznego uczenia się

Podstawą teoretyczną dla zdefiniowania pojęcia poczucia lokalizacji kontroli wzmocnień była teoria społecznego uczenia się przedstawiona przez J. Rottera (1954, 1960, 1967, Rotter i in. 1972, za: Drwal, 1978). Według tej koncepcji –  jednostka zaspokaja swoje potrzeby, dzięki różnym zachowaniom instrumentalnym. Uzyskuje zatem wzmocnienia, które zwiększają  jej oczekiwania, że w przyszłości, po takim zachowaniu, następować będą takie same konsekwencje (np. gratyfikacje potrzeb).

Jednostka postrzega związek między zachowaniem a wzmocnieniem przez pryzmat kontroli nad wzmocnieniami. Innymi słowy – osoba analizuje, czy może sprawować pełną kontrolę nad wzmocnieniami, czy zależą one całkowicie od otoczenia. W związku z tym, sytuacje, w których człowiek uczestniczy  można rozmieścić na konti­nuum: od tych, w których może on całkowicie kontrolować wzmocnienia po takie, w których nie ma on żadnego wpływu na konsekwencje zdarzeń (rezultaty zależą od czynników zewnętrznych – losowych, od innych ludzi itp.). Pierwszy rodzaj sytuacji określa się jako sytuacje sprawnościowe, a drugi jako losowe (Drwal, 1978).

Należy podkreślić, ze najbardziej istotne znaczenie ma nie obiektywny wymiar sytuacji, ale sposób, w jaki człowiek ją spostrzega, jakie nadaje jej znaczenie (Rotter, 1954).

Sposób spostrzegania związków przyczynowych między zachowaniem i wzmocnieniami można traktować jako kontinuum. „Gdy wzmocnienie spostrzegane jest przez człowieka jako następujące po jego  działaniu,  ale  nie  całkowicie  zgodne  z jego działaniem, i wtedy w naszej kulturze zazwyczaj jest spostrzegane jako skutek przypadku, przeznaczenia, szczęścia, jako kontrolowane przez innych ludzi mających władzę, czy jako  nieprzewidywalne  ze  względu  na  wielką  złożoność otaczających człowieka. Gdy wyniki działania interpretowane są w ten sposób, nazwaliśmy to poczuciem kontroli zewnętrznej (a belief in external control). Jeżeli człowiek spostrzega, że rezultaty są zgodne z jego własnym zachowaniem czy z jego względnie stałymi właściwościami, określiliśmy to jako poczucie kontroli wewnętrznej (a belief in internal control)” (Rotter 1966, s. 1, za: Drwal, 1978).

Zatem sposób spostrzegania związków między działaniem a jego efektami wiąże się z wyróżnionym przez Rottera poczuciem kontroli, określanym również jako umiejscowienie kontroli (locus of control). Jest to wymiar osobowości, którego dwa skrajne krańce stanowią:

1. przekonanie o zewnętrznym źródle kontroli – występuje wtedy, gdy brak jest  zależności   przyczynowej  między  działaniem   człowieka a otrzymywaniem wzmocnień;
2. przekonanie o wewnętrznym źródle kontroli wzmocnień – to przekonanie występuje wtedy,  gdy istnieje zależność przyczynowa między zachowaniem jednostki bądź też względnie stałymi  jej cechami a uzyskiwaniem wzmocnień.

Toteż jednostka może mieć przekonanie, że jej zachowanie jest:

1. sterowane przez czynniki zewnętrzne – osoba czuje się wtedy zależna od otoczenia, ma poczucia bycia kierowaną przez innych ludzi (rodzinę, system szkolny, środki masowego przekazu), obowiązujące nakazy i zakazy, instrukcje, kary i nagrody;
2. kontrolowane przez nią samą – człowiek ma wtedy przekonanie o własnej podmiotowości, sam decyduje o swoim postępowa­niu, wykorzystując wiedzę, kryteria oceny różnych stanów oraz standardy postępowania (Łukaszewski, 1984, za: Poznaniak, 1991).

Człowiek zewnątrzsterowny vs. wewnątrzsterowny

Ze zgeneralizowanymi przekonaniami jednostki dotyczącymi umiejscowienia kontroli wiąże się pojęcie zewnątrz- i wewnątrzsterowności.

Według J.B. Rottera, M.Seemana i S.Liveranta człowiek wewnątrzsterowny, to ktoś „kto w określonej sytuacji czy klasie sytuacji sądzi, że to, co się zdarzyło, zdarza, czy zdarzy się, jest bezpośrednio związane z tym, jak on postępował, postępuje, czy postąpi w tych sytuacjach”, zaś osoba zewnątrzsterowna sądzi, że „to, co zdarza jej się w pewnych sytuacjach, jest niezależne od tego, co ona robi w tych sytuacjach” (Rotter i wsp., 1962, s. 498, za: Drwal, 1978).

Człowiek zewnątrzsterowny jest osobą, która jest (Poznaniak, 1991):

• podporządkowana,
• konformistyczna, lojalna i wierna wobec tych, którzy sterują nią z zewnątrz.
• bier­na,
• niezdolna do samodzielnego podejmowania decyzji ani do kierowania własnym zachowaniem,
• oczekująca, że inni będą podejmowali za nią decyzje,
• nie umiejąca  brać odpowiedzialności za własne czyny.

Poznaniak (1991) określa taką jednostkę jako posłusznego wykonawcę poleceń, który może dzia­łać sprawnie, ale jedynie stereotypowo, zgodnie z wytycznymi. Człowiek ten nie dąży do  twórczych przeobrażeń w oto­czeniu, ani samorealizacji. Pozwala sobą kierować i sterować, a także – sam uczestniczy w sterowaniu innymi ludźmi, np. własnymi dziećmi.

Ludzie zewnątrzsterowni charakteryzują się ponadto głębokim respektem dla władzy, dużą skłonnością do nienawiści (uprzedzeń) i do karania oraz podejrzliwością. Cechują ich sztywne poglądy i uznawanie konformistycznych wartości (Aronson, 1978; Poznaniak, 1991). Osoby te nie tolerują wieloznaczności, deprecjonują złożoność i wieloaspektowość, mają tendencję do preferowania świata czarno-białego pod względem spo­łecznym, ujawniając sztywne przekonania i poglądy (Newcomb i in., 1970; Kozielecki, 1977). Przy ocenie zjawisk osoby te ujawniają sztywność poznawczą, brak otwartości – biorą pod uwagę niewielką liczbę wymiarów, spostrzegają świat w ka­tegoriach jednoznacznych bądź radykalnych.

Człowiek wewnątrzsterowny jest osobą, którą charakteryzuje:

• postawa aktyw­na,
• niezależność od innych ludzi,
• zdolność do podejmowania decyzji, ale także odpowiedzialność za podjęte decyzje (Łukaszewski, 1984, za: Poznaniak, 1991)

Człowiek wewnątrzsterowny nie chce być „skutkiem” oddziaływań innych – obawia się ograniczenia wolności, utraty kontroli, możliwości bycia manipulowanym przez innych.

Jednocześnie podkreśla się, że skrajna wewnątrzsterowność może powodować nieprzystosowanie społeczne – osoba taka bywa bezwzględna, radykalna w swoich działaniach, nie licząca się z  wymo­gami i potrzebami otoczenia (Poznaniak, 1991).

Zewnątrzsterowność/wewnątrzsterowność a wychowanie

W konkretnych sy­tuacjach   spotyka   się   zwykle   przewagę   oddziaływań   socjalizacyjnych zmierzających do ukształtowania u ludzi mechanizmów zewnętrznego lub wewnętrznego sterowania (Poznaniak, 1991). Umiejscowienie kontroli może być efektem oddziaływań wychowawczych i postaw prezentowanych przez rodziców.

Zewnętrznemu umiejscowieniu kontroli sprzyja:

• wychowanie autokratyczne,
• rygoryzm,
• zmienność wymagań,
• sprzeczności w metodach wychowawczych stosowanych przez rodziców.

Natomiast wewnątrzsterowność może być skutkiem socjalizacji, w której dominuje informowanie jednostki o określonych stanach rzeczy (Poznaniak, 1991). Na wewnętrzne umiejscowienie kontroli ma wpływ:

• wychowanie demokratyczne,
• przyzwalanie dziecku na samodzielność,
• dawanie dziecku możliwości decydowania i wybierania, przy jednoczesnym wspieraniu go i okazywaniu akceptacji.

Trwałość oczekiwań dotyczących lokalizacji kontroli

Trwałe i zgeneralizowane oczekiwanie dotyczące lokalizacji kontroli wzmocnień jest indywidualną właściwością człowieka i można je umieścić na kontinuum od zgeneralizowanego poczucia kontroli zewnętrznej po zgeneralizowane poczucie kontroli wewnętrznej (za: Drwal, 1978).

To, czy osoba będzie się kierować oczekiwaniem zgeneralizowanym, czy specyficznym, zależy w dużej mierze od „przejrzystości” sytuacji (Drwal, 1978; Krasowicz i Kurzyp-Wojnarska, 1990). W przypadku, kiedy nie można jednoznacznie określić, czy dany stan rzeczywistości mieści się w kategorii sytuacji losowych, czy zależnych od umiejętności jednostki, człowiek ma tendencję do stosowania ogólnego (zgeneralizowanego) przekonania na temat własnej kontroli.

Inaczej jest w przypadku jasno ustrukturalizowanych (jednoznacznie losowych, bądź jednoznacznie sprawnościowych) sytuacji. Wtedy zmniejsza się rola oczekiwań ogólnych na rzecz oczekiwań specyficznych dla danej sytuacji (Drwal, 1978).

Zatem subiektywne poczucie kontroli nad sytuacją częściowo uwarunkowane jest właściwościami sytuacji, a częściowo – cechami podmiotu (Drwal, 1978).

Bibliografia:

• Drwal R.Ł. (1978). Poczucie kontroli jako wymiar osobowości – podstawy teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań [w:] L. Wołoszynowa (red.) Materiały do nauczania psychologii, seria III, tom 3. Warszawa: PWN
• Krasowicz G., Kurzyp-Wojnarska A. (1990) Kwestionariusz do badania poczucia kontroli – KBPK. Podręcznik. Warszawa: Wydawnictwo PTP.
• Poznaniak W. (1991). Teorie uczenia się społecznego jako model normalnego i zaburzonego funkcjonowania jednostki ioiraz grupy. [w]: H. Sęk (red) Społeczna psychologia kliniczna,Warszawa: PWN.
• Rotter J.B. (1954). Social learning and clinical psychology. NY: Prentice-Hall.

Powiązane wpisy:

• Asertywność, czyli sztuka nie tylko mówienia „nie”
• Motywacja do pracy i w pracy