Osobowość a style radzenia sobie ze stresem menedżerów ochrony osób i mienia

Autorzy: dr n.społ. Sylwia Olszewska, psycholog, dr n.społ. Magdalena Spryszyńska, psycholog

Wprowadzenie

Tematem niniejszego artykułu są menedżerowie ochrony osób i mienia zaliczani do grupy pracowników sektora usług społecznych. Menedżer (Stoner, 2001) jest odpowiedzialny za kierowanie działaniami prowadzącymi do osiągania celów organizacji. Jego podstawowym zadaniem jest realizacja procesu zarządzania – podejmowanie decyzji, planowanie, organizowanie i motywowanie, dlatego praca menedżera ma charakter wielowymiarowy.

Tej grupie zawodowej stawiane są coraz wyższe wymagania, gdyż sukces każdego przedsiębiorstwa wymaga przede wszystkim sprawnego zarządzania (Żukowski 2006). Na temat umiejętności menedżerów z uwzględnieniem cech ich osobowości pisał m.in. K. Obłój (1994), według którego menedżerów cechuje pewność siebie – umiejętność tworzenia wizji pożądanego stanu; ambicja – kreatywność i innowacyjność; asertywność – perswazyjne mówienie i aktywne słuchanie; tolerancja na stres – szybkie podejmowanie decyzji. Praca w organizacji wymaga od menedżera nieprzerwanej pracy nad sobą, szczególnie w zakresie pogłębiania wiedzy, poszerzania umiejętności, w tym kierowania sobą, oraz odporności na stres emocjonalny (Szostak 2009). Specyfika pracy menedżera ochrony osób i mienia polega na stałym i intensywnym kontaktowaniu się z innymi ludźmi, angażowaniu się w ich problemy społeczne, psychologiczne i fizyczne (Ogińska-Bulik 2006). Osoby te często pracują w trudnych warunkach, są narażone na niebezpieczne sytuacje i epizody przemocy, takie jak: zastraszanie, groźby i strzelaniny. Należą zatem do grupy wysokiego ryzyka wystąpienia podwyższonej reakcji na stres, a w konsekwencji zachorowania na PTSD, czyli zespół stresu pourazowego (Borritz i wsp. 2006: 49-58; Clair 2006).

Transakcyjna teoria stresu (Lazarus 1987: 14–169) określa stres psychologiczny jako wewnętrzny stan, układ procesów psychologicznych, wywołanych działaniem czynników zewnętrznych. Zgodnie z tą teorią, podstawowym mechanizmem psychologicznym odpowiedzialnym za indywidualne różnice jest ocena poznawcza zagrożenia, rozumiana jako mechanizm oceniający, uświadamiający i interpretujący zdarzenia (Lazarus 1987; Terelak 2005). Procesy oceny poznawczej w ujęciu Lazarusa obejmują ocenę relacji pod kątem zagrożenia i szkodliwości w odniesieniu do wartości zaangażowanych w danym momencie – ocena pierwotna; oraz możliwości działania – ocena wtórna (Lazarus 1970).

Transakcja jednostki z otoczeniem może mieć charakter nie tylko stresujący dla jednostki, ale także może być sytuacją sprzyjająco-pozytywną lub sytuacją bez znaczenia dla jednostki. Jeżeli jednostka ocenia sytuację jako przekraczającą jej możliwości poradzenia sobie z nią, to efektem jest doświadczenie stresu. Ocena wtórna jest punktem wyjścia dla aktywności ukierunkowanej na zmianę transakcji stresowej, określanej jako radzenie sobie (Ogińska-Bulik, Juczyński 2008). Idąc dalej, owo radzenie sobie rozumiane jest jako względnie stała, specyficzna dla jednostki tendencja, która wyznacza przebieg radzenia sobie ze stresem. Tę charakterystyczną strategię radzenia sobie z sytuacjami stresowymi nazywa się stylem.

Reprezentantami powyższego ujmowania radzenia sobie są N.S. Endler i J.D.A. Parker (1990), którzy nawiązując do teorii R. Lazarusa i S. Folkman, zaproponowali trzy style radzenia sobie ze stresem (Ogińska-Bulik, Juczyński 2008). Pierwszy styl, skoncentrowany na zadaniu, wyodrębnia osoby, które podejmują wysiłek zmierzający do rozwiązania problemu przez poznawcze przekształcenia lub próby zmiany sytuacji na łatwiejszą do rozwiązania. Drugi styl, skoncentrowany na emocjach, charakterystyczny jest dla osób wykazujących tendencje do koncentrowania się na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, napięcie czy poczucie winy. Trzeci styl, skoncentrowany na unikaniu, charakterystyczny jest dla osób, które mają tendencje do unikania myślenia, przeżywania czy doświadczania sytuacji stresowych. W stylu tym wyróżnia się dwie formy radzenia sobie ze stresem. Pierwsza to angażowanie się w czynności zastępcze (np. objadanie się, nasilona senność, myślenie o sprawach przyjemnych, czytanie książek lub oglądanie telewizji częściej niż dotychczas), druga natomiast – poszukiwanie kontaktów towarzyskich (Strelau i in. 2005).

W radzeniu sobie ze stresem ważną rolę odgrywa osobowość (DeLongis i Holtzman 2005: 1633–1656). M.F. Scheier i C.S. Carver (1987: 169–210) wykazali, że   różne cechy osobowości są związane  z tym, jak ludzie radzą sobie ze stresem. Jedną z najbardziej popularnych teorii osobowości  jest tzw. pięcioczynnikowy model osobowości (tzw. Wielka Piątka) P. Costy i R. McCrae (1985). Model ten obejmuje pięć głównych czynników (wymiarów): neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność. Pierwszy z nich, neurotyczność, oznacza „podatność na doświadczanie negatywnych emocji, takich jak strach, zmieszanie, niezadowolenie, gniew, poczucie winy oraz wrażliwość na stres psychologiczny (…), osoby neurotyczne są skłonne do kontrolowania swoich popędów oraz zmagania się ze stresem” (Zawadzki 1995). Osoby ekstrawertywne zaś są przyjacielskie, rozmowne, skłonne do zabawy, poszukujące stymulacji, wykazujące się optymizmem życiowym i pogodnym nastrojem. Otwartość na doświadczenie charakteryzuje jednostki o pozytywnym wartościowaniu doświadczeń życiowych, tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą. Ugodowość jest wymiarem opisującym „pozytywne versus negatywne nastawienie do innych ludzi”; natomiast sumienność, rozumiana jest jako wytrwałość i motywacja jednostki w działaniach zorientowanych na cel, różnego rodzaju osiągnięcia (Zawadzki i in. 1995: 189–221). W artykule na temat stresu i osobowości w codziennym życiu autorzy opisują pięć współczynników wymiarów osobowości przedstawionych wcześniej w literaturze przez Costa i McCrae (1985), argumentując, że stanowią one minimalną liczbę cech wymaganych do opisu osobowości (DeLongis, Holtzman 2005: 1633–1656). Wydaje się, że osoby charakteryzujące się neurotycznością są nieskuteczne w wyborze strategii radzenia sobie w danej sytuacji; zaś ekstrawertycy są bardziej skutecznymi osobami (O’Brien, DeLongis 1996: 775–813; Irvine, Wallymahmed 2010: 130–131).

Zarówno teoretyczne, jak i empiryczne badania dostarczają przekonujących argumentów na rzecz tezy, że radzenie sobie ze stresem zależy od zmiennych (cech, czynników) osobowościowych, których wpływ przejawia się między innymi w wyborze określonych strategii radzenia sobie (Klonowicz, Cieślak 2004). Cechami osobowości, które szczególnie wiążą się ze stresem jest neurotyczność i ekstrawersja, w mniejszym stopniu sumienność i ugodowość. Neurotycy wykazują tendencje do oceniania doświadczanych sytuacji jako stresujących w kategorii zagrożenia (Gunthert i in. 1999: 1987–1100; Ogińska-Bulik, Juczyński 2008). W porównaniu z osobami stabilnymi doświadczają więcej zdarzeń negatywnych. Ekstrawertycy natomiast doświadczają więcej zdarzeń pozytywnych (Zautra i in. 2005: 1511–1538). Z badań wynika, że  ekstrawersja i wysoka ugodowość wiążą się z mniejszą liczbą kontaktów społecznych, a także z większym wsparciem otrzymywanym od innych. Ekstrawertycy i jednostki o wysokiej ugodowości częściej otrzymują informacje zwrotne na temat własnego działania i uzyskiwanych efektów, co pozwala im na lepsze radzenie sobie ze stresem (Zautra i in. 2005: 1511–1538). Pewne cechy osobowości są związane z dużą aktywnością i poszukiwaniem doznań – co jest charakterystyczne dla ekstrawertyków – mogą sprzyjać angażowaniu się w sytuacje o wysokiej stymulacji lub z dużym nasileniem stresu (Greene i in. 2000: 439–461; Ogińska-Bulik, Juczyński 2008).

Z badań Costy i współpracowników (1996: 44–61) wynika, że istnieje dodatnia korelacja między neurotycznością a stylami radzenia sobie ze stresem skoncentrowanymi na emocjach oraz że ekstrawersja koreluje z poszukiwaniem kontaktów towarzyskich i stylem skoncentrowanym na zadaniu. Badania Endlera i Parkera (1990) także wskazują na związek między ekstrawersją a stylami skoncentrowanymi na zadaniu oraz neurotycznością a stylami skoncentrowanymi na emocjach. Osoby o niskim poziomie neurotyczności oraz ekstrawertycy w sytuacji stresu częściej stosują adaptacyjne strategie radzenia sobie, podczas gdy osoby neurotyczne i introwertycy preferują strategie unikowe (Costa i in. 1996: 44–61; Gunthert i in. 1999: 1987–1100; David, Sils 1999: 254–294, Ogińska-Bulik, Juczyński 2008). Neurotyzm wiąże się z mniejszym prawdopodobieństwem stosowania strategii zorientowanych na problem, częstszym unikaniem i zaprzeczeniem (Ferguson 2001: 311–325; Ogińska-Bulik, Juczyński 2008).

Otwartość na doświadczenia zaś sprzyja radzeniu sobie przez humor, a ugodowość wiąże się z planowaniem i tendencją do samopoświęcania się, a także z poszukiwaniem wsparcia emocjonalnego. Sumienność jest ujemnie związana z regresją i dodatnio z tendencją do aktywnego radzenia sobie i planowania, a także z powstrzymywaniem się od działania (Costa i in. 1996: 44–61; Watson, Hubbard 1996: 737–774).

Z badań D. Dąbrowskiej (Terelak, Stefańczyk 2010: 134–135) dotyczących kadry menedżerskiej średniego szczebla wynika, że istnieje negatywna korelacja między neurotyzmem a stylem skoncentrowanym na zadaniu oraz pozytywna korelacja ze stylem skoncentrowanym na emocjach. Ekstrawersja ujemnie koreluje ze stylem skoncentrowanym na emocjach, zaś dodatnio koreluje ze stylem poszukiwania kontaktów. W piśmiennictwie wskazuje się na występowanie związku między neurotycznością a stylem radzenia sobie skoncentrowanym na emocjach oraz ekstrawersją a stylem radzenia sobie skoncentrowanym na zadaniu i poszukiwaniu kontaktów. Stwierdzono, że sumienność wpływa na wybór stylu skoncentrowanego na zadaniu (Terelak, Rudzki 2005: 11–23) oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich (Zaborowska 2007: 70–86). W badaniach M. Paśko (Terelak 2007) stwierdzono korelację między ugodowością a poszukiwaniem kontaktów towarzyskich.

Metodologia badań własnych

Problem badawczy

Celem badań było znalezienie odpowiedzi na pytanie: jaki związek zachodzi między cechami osobowości menedżerów a stosowanymi stylami radzenia sobie ze stresem?

Hipoteza i zmienne

Hipoteza: istnieje zależność między poszczególnymi cechami osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem menedżerów ochrony osób i mienia.  Jako zmienną zależną traktuje się style radzenia sobie ze stresem, zaś niezależną – osobowość menedżera.

Charakterystyka grupy badanej

W badaniu ochotniczo wzięło udział 60 menedżerów ochrony osób i mienia, w wieku od 21 do 54 lat. Średni wiek mężczyzn – 34,22 lata, zaś średni staż pracy – 9,63 lat. Wykształceniem średnim legitymowało się 56,7% osób, zaś 43,3% – wyższym. 60% menedżerów mieszkało w mieście powyżej 100 tys. mieszkańców, zaś pozostałe 40% – w mieście poniżej 100 tys.. mieszkańców. Wśród badanych menedżerów 63,3% posiadało licencję pracownika ochrony, zaś 36,7% jej nie miało.

Narzędzia badawcze

W badaniu zastosowano: kwestionariusz wywiadu (który zawierał pytania dotyczące następujących zmiennych demograficznych: płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, staż pracy w firmie ochroniarskiej (ogólnie), posiadanie licencji pracownika ochrony), Kwestionariusz CISS oraz Inwentarz Osobowości Neo-FFI autorstwa Costy i McCrae (1985) – autorami polskiej adaptacji są B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak oraz M. Śliwińska (1995).

Procedura

Badaniami objęto 60 menedżerów firmy ochroniarskiej działającej na terenie całej Polski.  Na początku poinformowano każdego z nich, że badania są całkowicie anonimowe, a uczestnictwo w nich dobrowolne. Badania przeprowadzono w marcu 2011 roku.

Wyniki badań

Analizy statystyczne dotyczące zmiennych psychologicznych miały na celu określenie wzajemnych zależności między cechami osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem wśród menedżerów ochrony osób i mienia. W tym celu przeprowadzono statystyki
opisowe oraz analizę współczynnika korelacji r-Pearsona. Wyniki opracowano w stenach. Do obliczeń statystycznych użyto SPSS 20.0 PL dla Windows.

Charakterystyka osobowości badanych menedżerów ochrony osób i mienia

Z uzyskanych wyników wynika, że osobowościowo badanych menedżerów cechuje przede wszystkim ekstrawersja (M = 2,78; SD = 0,41) oraz sumienność (M = 2,57; SD = 0,56). Następnie cechuje ich otwartość na doświadczenia (M = 2,22; SD = 0,84), neurotyzm (M = 2,07; SD = 0,76). Najrzadziej zaś wykazują skłonności ugodowe (M = 1,70; SD = 0,74).

Charakterystyka strategii radzenia sobie ze stresem badanych menedżerów ochrony osób i mienia

Z uzyskanych wyników wynika, że ze wszystkich analizowanych stylów radzenia sobie ze stresem badani menedżerowie zdecydowanie najczęściej skłonni są stosować styl skoncentrowany na zadaniu (M = 6,72; SD = 1,97).

Kolejne style, które wybierano, to: styl związany z poszukiwaniem kontaktów towarzyskich (M = 4,26; SD = 1,35); następnie styl skoncentrowany na angażowaniu się w czynności zastępcze (M = 4,18; SD = 2,15). Najrzadziej wybieranymi stylami radzenia sobie był styl unikowy (M = 3,88; SD = 1,82) oraz styl skoncentrowany na emocjach (M = 3,67; SD = 1,65).

Osobowość a style radzenia sobie ze stresem

Na podstawie statystyki dwóch metod badawczych – NEO-FFI oraz CISS otrzymano odpowiedź na główny problem badawczy: jaki związek zachodzi między cechami osobowości menedżerów a stosowanymi stylami radzenia sobie ze stresem?

Uzyskano następujące zależności:

• Ugodowość w grupie badanych menedżerów dodatnio koreluje ze stylem skoncentrowanym na zadaniu (r = 0,438; p = 0,000), zaś ujemnie ze stylem skoncentrowanym na emocjach.
• Poza tym, otwartość na doświadczenia ujemnie koreluje ze stylem skoncentrowanym na emocjach (r = –0,299; p = 0,020) oraz ze stylem unikowym (r = –0,225; p = 0,084 na poziomie tendencji).
• Sumienność u badanych menedżerów ujemnie koreluje ze stylem skoncentrowanym na emocjach (r = –0,340; p = 0,008); także ze stylem unikowym (r = –0,281; p = 0,030), oraz ze stylem angażowanie się w czynności zastępcze (r = –0,311; p = 0,016).

Wnioski

Wyniki badań dotyczących związku osobowości ze stylami radzenia sobie ze stresem przez menedżerów ochrony osób i mienia ukazały zależności istotne statystycznie.

W literaturze przedmiotu opisano wiele istotnych związków między ekstrawersją i neurotyzmem a stylami radzenia sobie ze stresem (Aspendorpf, Wilpers 1998: 1531–1544; Zautra i in. 2005: 1511–1538; Greene i in. 2000: 439–461; Ogińska-Bulik, Juczyński 2008; Costa i in. 1996: 44–61; Gunthert i in. 1999: 1987–1100; David, Sils 1999: 254–294). Nieco mniej wiadomo na temat pozostałych cech osobowości.

Badania nie ukazały związków ekstrawersji i neurotyzmu ze strategiami radzenia sobie w sytuacjach stresujących (wyniki nie są istotne statystycznie), natomiast wskazały na istnienie związku pozostałych cech osobowości, czyli ugodowości, sumienności i otwartości. Menedżerowie, których cechuje ugodowość w sytuacji stresu, nastawieni są głównie zadaniowo oraz nie ulegają emocjom. Jak wiadomo, osoby ugodowe cechuje pozytywne nastawienie do innych ludzi (Zawadzki i in. 1995: 189–221), są to osoby miłe i wrażliwe na problemy innych. Ugodowość wiąże się także z planowaniem i tendencją do
samopoświęcania (Costa i in. 1996: 44–61; Watson, Hubbard 1996: 737–774), stąd też należy oczekiwać nastawienia zadaniowego.

J.F. Terelak (Terelak, Stefańczyk 2010: 134–135) wskazuje na niedobór wyników dotyczących związku między sposobami radzenia sobie ze stresem a sumiennością. Według niego osoby sumienne charakteryzują się przede wszystkim motywacją do działania oraz wytrwałością w realizacji swoich celów, dlatego też sugeruje wybór strategii skupionej wokół zadań (Terelak, Stefańczyk 2010: 134–135). Badania ukazały związek sumienności ze stylem skoncentrowanym na emocjach oraz unikowym (korelacja ujemna). Oznacza to, że badani menedżerowie, których cechuje sumienność, w sytuacjach stresujących nie ulegają emocjom oraz nie unikają sytuacji stresujących stosując techniki unikowe (zwłaszcza angażowanie się w czynności zastępcze) tylko konfrontują się z tą sytuacją. Sumienność to jedna z pożądanych cech każdego menedżera, od którego wymaga się między innymi punktualności, zorganizowania, wytrwałości w dążeniu do celu, rzetelności w swojej pracy oraz ambicji (Obłój 1994), dlatego też ucieczka od problemu w sytuacjach trudnych, stresujących oraz reakcje emocjonalne nie są pożądane w tym zawodzie.

Poza tym, menedżerowie, których cechuje otwartość na doświadczenia, w sytuacjach trudnych, stresujących również starają się nie ulegać emocjom, tylko konfrontują się z sytuacją trudną (nie stosują technik unikowych). Z innych badań wiadomo, że otwartość na doświadczenia sprzyja radzeniu sobie przez humor (Costa i in. 1996: 44–61; Watson, Hubbard 1996: 737–774). Niewątpliwie są to osoby ciekawe, mają szerokie zainteresowania i żywą wyobraźnię, a także są to jednostki charakteryzujące się pozytywnym wartościowaniem doświadczeń życiowych, ciekawością poznawczą i tolerancyjne wobec nowości (Zawadzki i in. 1995: 189–221), stąd zasadne jest konstruktywne radzenie sobie.

Uzyskane wyniki sugerują konieczność prowadzenia dalszych badań nad związkami osobowości ze stylami radzenia sobie ze stresem nie tylko wśród menedżerów, ale, i być może przede wszystkim, wśród pracowników szeregowych.

---

Summary

The aim of this study was to present the relationship between personality and styles of coping with stress among managers working in the security service protecting people and property. Sixty managers working for a security company in different cities in Poland were surveyed for the study. Personality traits were measured by means of the Personality Inventory NEO-FFI by Costa and McCrae (Polish version by Zawadzki, Strelau, Szczepaniak and Sliwinska), whereas styles of coping with stress were measured using the CISS Questionnaire by N.S. Endler and J.D.A. Parker. The analysis of the relationship between the personality traits of the surveyed managers and their coping strategies in stressful situations yielded a positive correlation between Agreeableness and Task-focused Coping Style, and a negative correlation between Agreeableness and Emotion-focused Coping Style. In addition, Openness to Experience, and Conscientiousness of the managers correlated negatively with Emotion-focused Coping Style and Escape-Avoidance Coping Style.

---

Bibliografia

1. Aspendorpf J.B., Wilpers S. 1998, Personality effects on social relationships, „Journal of  Personality and Social Psychology”, nr 74.
2. Borritz M., Rugulies R., Bjorner J.B., Villadsen E., Mikkelsen O.A., Kristensen T.S. 2006, Burnout among employees in human service work. Design and baseline findings of the PUMA study, „Scandinavian Journal of Public Health”, nr 34.
3. Clair M.E. 2006, The relationship between critical incidents, hostility and PTSD symptoms in Police Officers. A thesis for the degree of Doctor of Philosophy, Drexel University. Costa P., McCrae R. 1985, The NEO Personality Inventory Manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources.
4. Costa P.T., Somerfield M.R., McCrae R.R. 1996, Personality and coping: a reconceptualisation, w: Handbook of doping. Theory, research, applications, red. M. Zeidner, N.S. Endler, Wiley, New York.
5. David J.P., Sils J. 1999, Coping efforts in daily life: Role of big Five traits and problem appraisals, „Journal of Personality’’, nr 67.
6. DeLongis A, Holtzman S. 2005, Coping in context: the role of stress, social support, and personality in coping, „Journal of Personality”, nr 73.
7. Endler N.S., Parker I.D.A. 1990, Coping inventory for stressful situations (CISS). Manual. MultiHealth Systems Inc., Toronto.
8. Ferguson E. 2001, Personality and doping traits: a joint factor analysis, „British Journal of Health Psychology”, nr 6.
9. Greene K., Krcmar M., Walters L.H., Rubin D.L., Hale J.L. 2000, Targeting adolescent risk – talking behaviours. The contribution of egocentrism and seneation – seeking, „Journal of Adolescence”, nr 23.
10. Gunthert K.C., Cohen L.H., Armeli S. 1999, The role of neuroticism in daily stress with coping, „Journal of Personality and Social Psychology”, nr 77.
11. Irvine F., Wallymahmed A. 2010, Personality, stress and coping in intensive care nurses: a descriptive exploratory study Lorraine Burgess. British Association of Critical Care Nurses, „Nursing in Critical Care”, nr 15 (3).
12. Klonowicz T., Cieslak R. 2004, Neurotyczność i radzenie sobie ze stresem w sytuacji zagrożenia, w: Osobowość a ekstremalny stres, red. J. Strelau, GWP, Gdańsk.
13. Lazarus R.S. 1970, Cognitive and personality factors underlying threat and coping, Press Columbia University, New York.
14. Lazarus R., Folkman S. 1987, Transactional theory and research on emotions and coping, „European Journal of Personality”, nr 1.
15. O’Brien T.B. DeLongis A. 1996, The interactional context of problem-, emotion-, and relationship-focused coping: the role of the big five personality factors, „Journal of Personality”, nr 64.
16. Obłój K. 1994, Mikroszkółka zarządzania, PWE, Warszawa.
17. Ogińska-Bulik N. 2006, Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Źródła – Konsekwencje – Zapobieganie, Difin, Warszawa.
18. Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. 2008, Osobowość stres a zdrowie, Difin, Warszawa.
19. Scheier M.F., Carver C.S. 1987, Dispositional optimism and physical well-being: the influence of generalized outcome expectancies on health, „Journal of Personality”, nr 55.
20. Stoner J., Wankel Ch. 2001, Kierowanie, PWE, Warszawa.
21. Strelau J., Jaworowska A., Wrześniewski K., Szczepaniak P. 2005, Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa.
22. Szostak J. 2009, Determinanty zachowań menedżerów w chronicznym stresie zawodowym, Difin, Warszawa.
23. Terelak J.F. 2005, Stres organizacyjny, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej, Warszawa.
24. Terelak J.F., Rudzki A. 2005, Temperament a style radzenia sobie ze stresem u kontrolerów ruchu lotniczego, „Polski Przegląd Medycyny Lotniczej”, nr 11 (1).
25. Terelak J.F. 2007, Stres zawodowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa.
26. Terelak J.F., Stefańczyk A. 2010, Osobowość według „Wielkiej Piątki” a style radzenia sobie ze stresem u kontrolerów ruchu lotniczego, „Polski Przegląd Medycyny Lotniczej”, nr 2 (16).
27. Watson D., Hubbart B. 1996, Adaptational style and dispositional structure: coping in the context of the five – factor model, „Journal of Personality”, nr 64.
28. Zaborowska A. 2007, Style radzenia sobie ze stresem a osobowość wg Wielkiej Piątki u celników, w: Stres zawodowy: Charakterystyka wybranych zawodów stresowych, red. J.F. Terelak, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa.
29. Zautra A.J., Affleck G.G., Tennen H., Reich J.W., Davis M.C. 2005, Dynamic approaches to emotion and stress in everyday life: Bolger and Zuckerman reloaded with positive as well as negative affects, „Journal of Personality and Social Psychology”, nr 76.
30. Zawadzki B., Szczepaniak P., Strelau J. 1995, Diagnoza psychometryczna pięciu czynników osobowości: Adaptacja Kwestionariusza NEO-FFI Costy i McCrae do warunków polskich, „Studia Psychologiczne”, nr 33 (1–2). Żukowski P. 2006, Podstawy nauk o zarządzaniu, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów.

---

Fragmenty artykułu opublikowanego w Opuscula Sociologica, nr 3 [5] 2013, ISSN 2299-900. Materiał udostępniony za zgodą Autorki dr Sylwii Olszewskiej

---

Powiązane artykuły:

• Stres w pracy menedżera (dr Ewa Łodygowska)
• Sposób na stres (2) – samospełniająca się przepowiednia i myślenie pozytywne (dr Karolina Rajewska-Rynkowska, dr Ewa Łodygowska)
• Sposób na stres (1) (dr Ewa Łodygowska, dr Karolina Rajewska-Rynkowska)
• Pracoholizm? A może pasja? (dr Ewa Łodygowska)